Gian nan cai nghiện thuốc lá. Ảnh: TTXVN

Thuế thấp, tăng chậm 

Hiện các biện pháp đánh thuế mạnh với các sản phẩm thuốc lá đang là biện pháp hiệu quả để giảm tỷ lệ hút thuốc; nhưng ở Việt Nam, mức thuế đang quá thấp so với các nước.

Bà Phan Thị Hải, Phó giám đốc phụ trách Quỹ Phòng chống tác hại của thuốc lá (Bộ Y tế) cho biết: “Từ năm 2008 đến 2019, Việt Nam mới chỉ thực hiện 3 lần tăng thuế tiêu thụ đặc biệt với thuốc lá nhưng mức tăng thuế mỗi lần thấp chỉ là 5% và khoảng cách thời gian giữa các lần tăng thuế khá dài (giá xuất xưởng). Năm 2008, Việt Nam tăng mức thuế thuốc lá từ 55% lên 65%; năm 2016 (sau 8 năm) tăng lên mức 70%; năm 2019 (sau 3 năm) tăng tiếp lên mức 75%”.

Theo đó, các lần tăng thuế này là quá ít và chỉ có tác động giảm tiêu thụ vào năm tăng thuế sau đó lại tăng trở lại. Cụ thể, trong lần tăng thuế năm 2008, mức tăng 10% (từ 55% lên 65%) chỉ làm giảm tiêu dùng trong năm tăng thuế và sau đó tiêu dùng tăng ngay trở lại (sản lượng tiêu thụ nội địa giảm từ 4.032 triệu bao năm 2005 xuống 3.451 triệu bao năm 2006 nhưng tăng trở lại 3.897 triệu bao năm 2007).

Trong lần tăng thuế năm 2016, sau 8 năm thuốc lá mới được tăng tiếp và với biên độ nhỏ hơn là 5%. Và trong lần tăng thuế năm 2019 cũng chỉ tăng mức thấp là 5%. Diều này dẫn đến tổng tiêu dùng thuốc lá giảm năm 2017 – 2018 - 2019 nhưng lại tăng trở lại vào các năm sau đó.

Theo Luật thuế tiêu thụ đặc biệt, hiện nay Việt Nam đang áp dụng tính thuế suất thuế tiêu thụ đặc biệt theo tỷ lệ là 75% và giá tính thuế là giá xuất xưởng; tính theo tỷ lệ thuế thuốc lá tính theo giá bán lẻ (bao gồm thuế tiêu thụ đặc biệt và giá trị gia tăng) chỉ chiếm trong khoảng từ 36,7-38,8%. Tỷ lệ này thấp hơn nhiều so với trung bình của các quốc gia có thu nhập trung bình (59%), thấp hơn đa số các nước ASEAN (Thái Lan là 81,3%, Indonesia 63,5%, Singapore 67,5%, Malaysia 51,6%).

Trong khi mức thuế trên giá bán lẻ theo khuyến nghị của Tổ chức Y tế Thế giới là 70-75% trên giá bán lẻ.

Cơ quan chức năng liên tục thực hiện các vụ tiêu hủy các sản phẩm thuốc lá lậu. Ảnh: TTXVN

Quá dễ tiếp cận 

Theo Tổ chức Y tế thế giới (WHO), hiện giá một bao thuốc của nhãn hàng phổ biến nhất ở Việt Nam chỉ vào trung bình khoảng 0.9 USD/bao (khoảng hơn 20.000 đồng/bao). Với mức giá này, giá thuốc lá ở Việt Nam đứng thứ 15, gần thấp nhất trong số 19 nước trong khu vực Tây Thái Bình Dương.

Báo cáo Điều tra giá bán lẻ thuốc lá điếu ở Việt Nam năm 2023 do Trường Đại học Y tế Công Cộng và HealthBridge thực hiện cho thấy, trên thị trường Việt Nam có tới 40 nhãn hiệu thuốc lá có giá bán lẻ dưới 10.000 đồng/bao khoảng 20 điếu, thậm chí nhiều nhãn hiệu chỉ có mức giá 7.000 - 8.000 đồng/bao khoảng 20 điếu. Với mức giá thuốc lá bán lẻ thấp như vậy, thuốc lá rất dễ tiếp cận với người có thu nhập thấp, trẻ em và trẻ vị thành niên.

BS. Nguyễn Tuấn Lâm, chuyên gia của WHO tại Việt Nam cho rằng: “Thu nhập của người dân đang tăng nhanh so tốc độ tăng của giá thuốc lá hiện nay. Bởi vậy người dân ngày càng dễ mua các sản phẩm thuốc lá. Có một thời gian, chúng ta đã giảm được tỷ lệ người hút; tuy nhiên hiện nay, tỷ lệ này bắt đầu tăng lên. Tỷ lệ hút thuốc dự báo có thể tăng lên 43% vào năm 2030. Xu hướng này sẽ tiếp tục tăng lên nếu không có biện pháp can thiệp”.

Trong khi đó, theo Bộ Y tế, sử dụng thuốc lá là một trong nguyên nhân hàng đầu gây bệnh tật và tử vong sớm. Thuốc lá chứa 7.000 hóa chất trong đó có 69 chất gây ung thư và là nguyên nhân gây nên 25 loại bệnh (ung thư, tim mạch, các bệnh về hô hấp và sinh sản).

Mỗi năm Việt Nam có hơn 84.500 ca tử vong do hút thuốc chủ động và 18.800 ca tử vong do các bệnh gây ra bởi phơi nhiễm với khói thuốc thụ động. Phần lớn những người chết vì bệnh liên quan đến thuốc lá là những người trong độ tuổi lao động, nghĩa là tử vong sớm. Sức khỏe kém và tử vong sớm do thuốc lá ảnh hưởng đến quy mô và chất lượng lao động của Việt Nam. Vấn đề này sẽ trở nên rõ rệt hơn trong 10-20 năm tới khi nhóm người hút thuốc lớn hiện nay bắt đầu trải nghiệm những tác động sức khỏe của việc sử dụng thuốc lá.

Việc sử dụng thuốc lá cũng đang gây thiệt hại lớn về kinh tế. Nghiên cứu mới đây cho thấy chi phí kinh tế hàng năm cho việc sử dụng thuốc lá ở Việt Nam ước tính lên tới 108 nghìn tỷ đồng, tương đương 1,14% GDP (năm 2022). Con số này lớn hơn gấp 5 lần so với đóng góp của nguồn thu thuế thuốc lá cho ngân sách quốc gia. Các chi phí bao gồm 16,4 nghìn tỷ đồng từ chi phí y tế trực tiếp, 5,9 nghìn tỷ đồng từ chi phí gián tiếp do bệnh tật và 85,8 nghìn tỷ đồng do tử vong sớm. Ngoài ra cũng phải kể đến 49 nghìn tỷ đồng người dân bỏ ra để mua thuốc lá hút hàng năm

Các chuyên gia cũng cho rằng, các biện pháp kiểm soát việc hút thuốc hiện nay như: In cảnh báo bằng hình ảnh, truyền thông, tăng thuế, môi trường không thuốc lá… đã phát huy tác dụng ở một mức nhất định, nhưng chưa đủ. Thậm chí, các biện pháp này đã tương đối bão hòa, cảnh báo quen thuộc. Không có gì đột phá ngoài thuế thuốc lá.

Bài cuối: Xây dựng lộ trình tăng thuế đều đặn