Một góc không gian trưng bày Triển lãm tài liệu xuất xứ cá nhân tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia III

Những ngày này, đến với Trung tâm Lưu trữ quốc gia III (Cục Văn thư và Lưu trữ nhà nước), công chúng sẽ được tham quan Triển lãm tài liệu xuất xứ cá nhân với gần 200 hình ảnh, tài liệu lưu trữ của 8 tác giả tiêu biểu thuộc lĩnh vực văn học, nghệ thuật, gồm: NSND Ngô Mạnh Lân, Lưu Quang Vũ, Đào Hồng Cẩm, Lộng Chương, Nguyễn Tất Đạt, Trần Đình Ngôn, Học Phi, Nguyễn Thị Hồng Ngát.

Không chỉ được tìm hiểu về tiểu sử, thành tựu sáng tạo của các tác giả, người xem còn được mục sở thị những nét chữ sống động hiển hiện trên các trang bản thảo viết tay, các trang thơ tự sự, cùng với đó là những bức ảnh chân dung, một số cảnh của vở diễn trên sân khấu, tờ rơi quảng bá tác phẩm, giá đựng bút của nghệ sĩ…

Đây là một phần trong khối tài liệu gồm hơn 200 phông lưu trữ có xuất xứ cá nhân, gia đình, dòng họ đang được quản lý tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia III.

Theo Phó Cục trưởng Cục Văn thư và Lưu trữ nhà nước Nguyễn Thị Nga, tài liệu xuất xứ cá nhân không chỉ phản ánh hành trình của một con người mà còn mở ra những lát cắt chân thực, giàu cảm xúc về một giai đoạn lịch sử cụ thể. Những tài liệu tưởng chừng rất đời thường, khi được nhìn nhận đúng giá trị và gìn giữ đúng cách sẽ trở thành những di sản tư liệu quý giá.

Đến với triển lãm, ngắm nhìn di sản của người thân được gìn giữ cẩn thận và giới thiệu trang trọng đến công chúng, đại diện gia đình các tác giả không giấu nổi xúc động.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Lưu Khánh Thơ, em gái cố nhà viết kịch Lưu Quang Vũ cho biết, quyết định trao gửi những bản thảo, di cảo quý giá của vợ chồng tác giả Lưu Quang Vũ-Xuân Quỳnh cho Trung tâm Lưu trữ quốc gia III là điều không dễ dàng đối với gia đình bà. Nhưng khi tham quan kho lưu trữ của trung tâm, nhìn những tài liệu được bảo quản một cách chỉn chu, bài bản - từ nhiệt độ, độ ẩm đến quy trình xử lý bản thảo, bà và gia đình thấy đã đặt niềm tin đúng chỗ, để các tác phẩm được nối dài sức sống và lan tỏa nhiều hơn trong không gian ký ức cộng đồng.

Cùng chung cảm xúc ấy, bà Phạm Hồng Thắm, con gái cố nhà viết kịch Lộng Chương cũng bày tỏ niềm tự hào và trân quý khi thấy di sản tinh thần của cha mình được lưu giữ trong điều kiện chuyên nghiệp mà việc tự bảo quản tại gia khó có thể đáp ứng.

Trên thực tế, có những tài liệu lưu trữ xuất xứ cá nhân đã từng bước trở thành di sản được vinh danh ở cấp quốc gia, quốc tế. Tiêu biểu, có thể kể đến Bộ sưu tập bản phác thảo mẫu Quốc huy Việt Nam của họa sĩ Bùi Trang Chước được công nhận Bảo vật quốc gia ngày 25/12/2021; hay gần đây nhất, ngày 10/4/2025, Bộ sưu tập của nhạc sĩ Hoàng Vân với hơn 700 tác phẩm âm nhạc từ năm 1951 đến 2010 được lưu giữ dưới nhiều chất liệu khác nhau, gồm: bản thảo, tổng phổ, phân phổ, phim, ảnh, file âm thanh, bản in, băng, đĩa, tệp tin số… đã trở thành Di sản tư liệu thế giới thứ 4 của Việt Nam được UNESCO ghi danh.

Đây không chỉ là sự ghi nhận đầy vinh dự dành cho tác giả và người thân, mà còn là niềm tự hào chung của những người làm công tác lưu trữ với tâm huyết dành cho di sản Việt.

Chia sẻ kỹ hơn về trường hợp Bộ sưu tập của nhạc sĩ Hoàng Vân, Tiến sĩ Vũ Thị Minh Hương, Phó Chủ tịch Ủy ban Ký ức thế giới UNESCO Khu vực châu Á-Thái Bình Dương, Ủy viên Ủy ban tư vấn quốc tế của Chương trình Ký ức thế giới UNESCO cho biết: Kể từ khi nhạc sĩ Hoàng Vân qua đời năm 2018, hai con của ông là Nhạc trưởng Lê Phi Phi và Nhà nghiên cứu lý luận âm nhạc, Tiến sĩ Lê Y Linh đã chung sức sưu tầm, thống kê, hệ thống hóa, khôi phục tư liệu tạo nên bộ sưu tập cá nhân của nhạc sĩ.

Tuy nhiên, khi trình UNESCO lần đầu tiên vào năm 2021, hồ sơ không được thông qua. Năm 2022, tiếp thu ý kiến tư vấn từ các chuyên gia, trong đó có gợi ý quan trọng chuyển giao bộ sưu tập cho Trung tâm Lưu trữ quốc gia III để bảo quản được an toàn, chuyên nghiệp, gia đình đã quyết định gửi bộ tư liệu vào trung tâm. Và điều này đã làm nên “điểm cộng” lớn cho hồ sơ, bởi UNESCO luôn chú trọng tới điều kiện lưu trữ, năng lực bảo quản tài liệu.

Theo Tiến sĩ Vũ Thị Minh Hương, việc các tài liệu được ghi danh chính là hồi chuông giúp nâng cao nhận thức của xã hội về việc bảo tồn các tư liệu xuất xứ cá nhân, góp phần làm giàu ký ức của quốc gia và thế giới, bởi có những thứ hôm nay chỉ là mẩu giấy, nhưng ngày mai có thể là di sản ký ức của dân tộc, và biết đâu còn có thể trở thành di sản được cả thế giới biết đến.

Điều này càng trở nên ý nghĩa trong bối cảnh Luật Di sản văn hóa (sửa đổi) có hiệu lực từ 1/7/2025 lần đầu tiên dành riêng một chương quy định về Di sản tư liệu.

Xuất phát từ thực tế còn nhiều cá nhân, gia đình đang sở hữu những tư liệu quý nhưng chưa công bố hoặc còn băn khoăn, e ngại gửi vào các đơn vị lưu trữ vì lo lắng rò rỉ, mất mát thông tin, nhiều chuyên gia cho rằng, cần đẩy mạnh truyền thông để công chúng hiểu hơn về điều kiện bảo quản chuyên nghiệp của kho lưu trữ cũng như những chính sách trao tặng, ký gửi linh hoạt, bảo mật và bảo đảm quyền lợi.

Trong thế giới số, khi mà cánh cửa kho lưu trữ không còn phải “đóng kín” như trước kia, cần có những thước phim đẹp, những phóng sự lay động… để công chúng hiểu được tại sao đây là điểm đến an toàn cho những ký ức quý giá.

Đúng như khẳng định của Tiến sĩ Trần Việt Hoa, Giám đốc Trung tâm Lưu trữ quốc gia III: “Khi các cá nhân, gia đình đã gửi “đứa con tinh thần” vào trung tâm thì nơi đây sẽ mãi trở thành mái nhà thứ hai để gìn giữ, phát huy giá trị tài liệu cho hôm nay và mai sau.